Ísl 303

Fjölbrautaskólinn við Ármúla

Sagnaritun

Sú hefð hefur lengi ríkt að flokka íslenskar fornsögur eftir efni þeirra.

Fræði	Konungasögur	Íslendingasögur
Samtíðarsögur	Fornaldarsögur	Riddarasögur

Biskupasögur

Sturlunga

Samtíðarsögur fjalla um menn og viðburði í samtíð höfunda. Oftast er þetta hugtak látið ná yfir biskupasögur og Sturlungu.

Biskupasögur eru merkilegar sögulegar heimildir þó svo að þær dragi taum biskupanna og kirkjunnar. Sögur af biskupum voru skráðar frá því um 1200 fram um miðja 14. öld. Venja er að flokka sögur af biskupum sem eina heild þó þær séu í raun og veru afar ólíkar. Annars vegar eru ævisögur þar sem greint er frá helstu æviatriðum biskupa og framlagi þeirra til kirkjustjórnar. Hins vegar helgisögur, lífssögur dýrlinga, samdar til að helgi þeirra yrði lögtekin á alþingi.

Ævisögur
Elst ævisagna er Hungurvaka sem segir sögu fimm fyrstu Skálholtsbiskupa, frá Ísleifi Gissurarsyni, sem vígður var biskup 1056, til Klængs Þorsteinssonar sem lést1176.. Nafnið kemur frá höfundi, hann telur ritið muni að loknum lestri hafa vakið með lesendum hungur eftir meiri fróðleik um þá merkismenn sem sagt er frá. Næst að aldri er saga Páls biskups Jónssonar, biskup 1195–1211. Páll tók við af Þorláki helga 1178–1193 sem biskup og boðar ritið hófsamari kirkjustjórn en Þorlákur hafði stundað. Yngri sögur eru Árna saga biskups Þorlákssonar (Staða-Árna) en hann var biskup í Skálholti 1269–1298 og Guðmundar saga biskups Arasonar (Guðmundur góði biskup 1203-1237) og Lárentínusar saga en þeir voru biskupar að Hólum. Árna saga og Lárentínusar saga eru ítarlegustu ritin um þau tímabil sem þau taka til. Einnig er eftir tekið hve vel skrifuð Lárentínusar saga er, hann var biskup 1324–1331. Biskupasögur ná yfir langt tímabil og eru merkilegur hluti íslenskrar sagnritunar.

Helgisögur
Helgisögur eru upphafnar lífssögur dýrlinga. Í lok 12. aldar eignuðust Íslendingar fyrsta dýrling sinn, Þorlák helga Þorláksson. Bein hans voru tekin upp 1198 og ári síðar var messa hans, 23. desember, lögtekin á alþingi, Þorláksmessa. Á sama ári var einnig lögtekin Jóns messa Ögmundssonar. Til eru sögur þeirra beggja, Þorláks saga helga og Jóns saga helga, báðar í þremur gerðum, þær elstu líklega samdar stuttu eftir upptöku beina þeirra. Í Jóns sögu er að finna elstu þjóðsögur af Sæmundi fróða. Frá 14. öld er síðan helgisaga Guðmundar biskups Arasonar, einnig til í þremur gerðum.

Helgisögur skiptast í tvo helminga. Sá fyrri er um jarðneskt líf dýrlingsins, hinn síðari um líf hans í jarteinum eftir dauðann (himneskt líf). Síðari hlutinn, jarteinakaflinn, veitir oft merkilegar upplýsingar um líf almennings sem ekki koma fram í öðrum ritum frá þessum tíma. Jarteinabækur Þorláks biskups geyma frásagnir af jarteinum = máttarverkum / kraftaverkum sem urðu fyrir tilstuðlan og árnaðarorð Þorláks biskups og þökkuð guði. Nálægt fjórðungur af þessum frásögnum varðar búpening og búskap og meira en þriðjungur lækningu af mannanna meinum, fjórar snúa að ferjusiglingum, tvær að ölbruggun, tvisvar kemst fólk frá drukknun og nokkrar varða týnda hluti. Þessar bækur urðu þrjár alls.

Byggt á:

Hugtök og heiti í bókmenntafræði. 1983. Ritstjóri Jakob Benediktsson. Bókmenntafræðistofnun HÍ, Mál og menning, Reykjavík.

Guðrún Nordal. 1992. „Sagnarit um innlend efni. – Sturlunga saga.“ Íslensk bókmenntasaga 1, bls. 309 – 344. Ritstj. Vésteinn Ólason. Mál og menning, Reykjavík.

Sverrir Tómasson. 1992. „Ævisögur biskupa.“ Íslensk bókmenntasaga 1, bls. 345 – 357. Ritstj. Vésteinn Ólason. Mál og menning, Reykjavík.

—. 1992. „Játarasögur“ Íslensk bókmenntasaga 1, bls. 467 – 479. Ritstj. Vésteinn Ólason Mál og menning, Reykjavík.

© Kristinn Kristjánsson