|
Fornaldarsögur
Norðurlanda
Fræðimenn
hafa ekki verið á eitt sáttir um skilgreiningu á
fornaldarsögum Norðurlanda, en nafnið kemur frá fyrstu heildarútgáfunni frá
1829-30. Þar var miðað við að sögurnar gerðust í fornöld, þ. e. fyrir
landnámsöld og sögusviðið væri Norðurlönd og sá hluti heimsins sem kunnur
var víkingum. Nokkrar fornaldarsagnanna gerast þó
eftir landnámsöld en aðrar gerast að mestu eða öllu utan Norðurlanda, ekki
hvað síst í Austuvegi. Um 25 sjálfstæðar sögur
teljast til fornaldarsagna en auk þess eru til 10 stuttir þættir og
sögubrot sem felldir hafa verið inn í konungasögur.
Efni
fornaldarsagnanna er oft náskylt efni riddarasagna eða konungasagna og
skilin á milli þessara bókmenntagreina því ekki skörp. Fornaldarsögum hefur
oft verið skipt eftir efni í hetjusögur, víkingasögur og ævintýrasögur,
en flokkar þessir skarast þó oftast að einhverju
leyti.
Hetjusögur
styðjast við forn hetjukvæði, s. s. Völsunga saga, Norna-Gests
þáttur, Heiðreks saga eða hetjusagnir, s. s. Ragnars saga loðbrókar, Hrólfs saga kraka, Hálfs saga og Hálfsrekka.
Í ýmsum þessara sagna eru varðveitt brot úr
gömlum kvæðum í stíl Eddukvæða. Efni hetjusagna
er oft harmsögulegt, hetjurnar eru ekki ósigrandi, heldur falla með sæmd
eða eru sviknar í tryggðum. Einnig koma þar gjarnan fyrir systkinavíg og
afskipti guðanna af mannlegum örlögum.
Víkingasögur
geta byggst á gömlum sögnum en frásagnargerð þeirra flestra svipar til
ævintýrasagna. Oftast eru þær ævisaga einnar
hetju (stundum tveggja) sem skiptist í ákveðna meginþætti: 1) uppruni og æska kappans, 2) tilefni þess að hann fer að heiman, 3)
meginefni sögunnar: leit kappans að frægð og frama, þar sem hann lendir í
alls konar mannraunum og leysir margvíslegar þrautir, verður fyrir álögum,
er sendur forsendingum o. s. frv., 4) niðurlag,
þar sem kappinn fær verðug afrekslaun, hlýtur kóngsdóttur og ríki, eða a.
m. k. gott gjaforð og mikinn orðstír.
Ljóst
er að þessi frásagnargerð er um margt skylt ævintýrum enda á síðari árum
verið greindur skyldleiki þeirra og yngri riddarasagna skv. kerfi Propps.
Elsta
heimild um fornaldarsögu er í Þorgils sögu og Hafliða en þar segir frá
brúðkaupi á Reykhólum 1119.
Talið
er að einhverjar fornaldarsögur hafi verið skráðar þegar á 12. öld, en
almennt er talið að þær hafi verið skráðar á
síðari hluta 13. aldar. Elstu handrit þeirra eru frá því um 1300 en flest
mun yngri. Allar eru fornaldarsögur skráðar á Íslandi flestar sennilega
fyrir 1400.
Fornaldarsögur
hafa verið skemmtisögur, sagðar til skemmtunar og skráðar í sama tilgangi
en ekki sagnfræði, jafnvel þó í sumum tilfellum
hafi menn talið að þrátt fyrir ýkta frásögn eða logna hafi persónurnar í
rauninni verið til. Söguefni er óraunsætt og
ævintýralegt, hetjurnar ofurmannlegar, sigrast jafnt á jötnum og forynjum
sem mönnum. Persónur yngri fornaldarsagnanna eru einlitar, ýmist bjartar
eða dökkar, líkt og Sigurður Fáfnisbani eða Grettir. Þar er gjarnan að
finna lýsingar á ýmsum framandi löndum sem eiga sér fyrirmynd í
landfræðilegum ritum samtímans. Ýmis konar farandsögur áberandi og
ævintýraminni og er sum þeirra að finna í fleiri fornaldarsögum.
Frásögn
fornaldarsagna er hröð og æsilegir atburðir sem skapa spennu en að lokum
fer oftast allt vel. Eldri fornaldarsögum svipar meira til stíls konungasagna og Íslendingasagna enda sögusviðið
heimur víkingaaldar. Í yngri fornaldarsögunum eru hins vegar augljósari
áhrif frá riddarasögum í lýsingum og orðalagi og fyrirmyndir sóttar í
heim riddaramenningarinnar.
Síðar
ortu menn rímur um efni fornaldarsagnanna og eru til rímur af nær öllum
varðveittum fornaldarsögum.
Dæmi
um fornaldarsögur sem teljast til hetjusagna eru: Ásmundar saga kappabana,
Gautreks saga, Hálfs saga og Hálfsrekka, Hervarar saga og Heiðreks, Hrófs
saga kraka, Ragnars saga loðbrókar, Þáttur af
Ragnarssonum, Sörla þáttur eða Héðins saga og Högna og Vöslunga
saga.
Dæmi
um fornaldarsögur sem tilheyra ævintýrasögum: Bósa
saga og Herrauðs, Friðþjófs saga hins frækna, Gríms saga loðinkinna, Göngu-Hrólfs saga, Örvar- Odds saga og fleiri.
Byggt
á:
Hugtök og heiti í bókmenntafræði. 1983. Ritstjóri Jakob
Benediktsson. Bókmenntafræðistofnun HÍ, Mál og menning, Reykjavík.
Torfi
H. Tulinius. 1993. „Hefð í mótun – fornaldarsögur Norðurlanda.” Íslensk
bókmenntasaga II, bls. 169 – 195. Mál og menning, Reykjavík.
©
Efni: Eygló Eiðsdóttir © Vefsmíði: Kristinn Kristjánsson
|
