Ísl 303

Fjölbrautaskólinn við Ármúla

Sagnaritun

Sú hefð hefur lengi ríkt að flokka íslenskar fornbókmenntir eftir efni þeirra.

Fræði	Konungasögur	Íslendingasögur
Samtíðarsögur	Fornaldarsögur	Riddarasögur
Eddukvæði og dróttkvæði

Íslensk fræði í upphafi 12. aldar

Kunn eru orð Fyrsta málfræðingsins, sem setti löndum sínum latínustafróf í lærðri ritgerð, Fyrstu málfræðiritgerðinni, um miðja 12. öld: „til þess að hægra verði að rita og lesa sem nú tíðist og á þessu landi bæði lög og áttvísi eða þýðingar helgar eða svá þau hin spaklegu fræði er Ari Þorgilsson hefir á bækur sett af skynsamlegu viti.“

Tvö ritverk birta einkum markverðan fróðleik um landnám Íslands. Annað er Íslendingabók Ara fróða Þorgilssonar, örstutt yfirlit yfir sögu landsmanna fram á daga hans sjálfs, skrifað um 1130. Hitt er Landnámabók sem mun upphaflega hafa verið skrifuð um svipað leyti og Íslendingabók en er nú aðeins varðveitt í yngri gerðum og víða mjög auknum af yngri og líklega enn ótraustari fróðleik.

Í Landnámabók eru landnám rakin umhverfis landið frá bústað Ingólfs í Reykjavík, vestur, norður, austur, suður og vestur uns kemur að Reykjavík aftur. Ef taldir eru með þeir sem þágu land af upphaflegum landnámsmönnum munu þar nafngreindir um 430 landnámsmenn, þar af 14 konur.

Í Landnámabók eru frásagnir af fundi Íslands og landnámi þess. Sagt er frá fyrstu landnámsmönnunum og uppruna þeirra, greint er frá því hvar á landinu þeir tóku sér bólfestu og frá afkomendum þeirra og fylgir frásögnin landsfjórðungunum réttsælis umhverfis landið. Við sögu koma um 430 landnámsmenn en alls eru nefnd um 3500 menn og konur og um 1500 bæjarnöfn í Landnámu.

Elsta gerð Landnámu hefur sennilega orðið til í upphafi 12. aldar og segir Haukur Erlendsson í eftirmála Hauksbókar að Ari Þorgilsson hinn fróði (d. 1145) og Kolskeggur hinn vitri hafi fyrstir skrifað um landnámið. Haukur segir ennfremur að landnámugerð sína hafi hann skrifað eftir Sturlubók og annarri eldri gerð sem Styrmir Kárason (d. 1245) hafi skrifað. Styrmisbók er nú glötuð en Sturlubók og Melabók eru einnig taldar hafa sótt efni til hennar og er álitið að í brotum Melabókar sé að finna elstu varðveittu textagerð Landnámu.

Íslendingabók var samin á árunum 1122-32 af prestinum Ara Þorgilssyni sem hlaut viðurnefnið hinn fróði (1068-1148). Í Íslendingabók er skráð í stuttu máli saga íslensku þjóðarinnar frá upphafi til um 1120 og tímatalið skorðað. 'Ísland byggðist fyrst úr Norvegi á dögum Haralds hins hárfagra.' Á þessum orðum hefst Íslendingabók. Á dögum Ara var latína alþjóðamál lærðra manna, en hann kaus að rita á tungu þjóðar sinnar og markaði með því stefnu í upphafi íslenskrar bókmenningar. Um brautryðjandastarf Ara segir Snorri Sturluson í formála Heimskringlu: „Ari prestur hinn fróði Þorgilsson, Gellissonar, ritaði fyrstur manna hér á landi að norrænu máli fræði, bæði forna og nýja og þykir mér hans sögn öll merkilegust.“

Í upphafi bókarinnar er sagt frá Íslands byggð og nokkrum helstu landnámsmönnum, frá fyrstu lagaskipan og setningu alþingis, og frá nýmælum um sumarauka, skiptingu landsins í fjórðunga og fjórðungsþing. Greint er frá öllum lögsögumönnum og embættistíð þeirra frá stofnun Alþingis árið 930 og fram til um 1120. Sagt er frá því er Grænland fannst og byggðist af Íslandi. Í síðara hluta Íslendingabókar segir Ari ítarlega frá því er kristni kom á Ísland og síðan frá fyrstu biskupum í landinu og helstu atburðum á þeirra dögum. Skilmerkileg er frásögn hans af Gissuri Ísleifssyni Skálholtsbiskupi og aðgerðum hans til að koma skipulagi á íslensku kirkjuna, t.d. með setningu tíundarlaga árið 1097 og skiptingu landsins í tvö biskupsdæmi með stofnun Hólabiskupsdæmis árið 1106. Þá greinir Ari einnig frá fyrstu skráningu laga á bók veturinn 1117-18.

Jón Sigurðsson forseti (1811 – 1879) tengist íslenskum fræðum órjúfandi böndum. Handritarannsóknir og útgáfumál urðu hans helsta lifibrauð alla tíð og hann naut mikils álits í fræðaheimi Kaupmannahafnar. Meðal þeirra verka sem Jón sá um útgáfu á voru Snorra-Edda, Íslendingabók og Landnáma, ýmsar Íslendingasögur og önnur fornrit.

Heimild: vefur Árnastofnunar og vísindavefur H.Í.