Fjölbrautaskólinn við Ármúla

LOL203

Svör við verkefni úr 19. kafla: melting

1. cavum oris (munnhol)

pharynx (kok)

oesophagus (vélinda)

gaster (magi)

duodenum (skeifugörn)

jejunum (ásgörn)

ileum (dausgörn)

coecum (botnristill)

colon ascendens (risristill)

colon transversum (þverristill)

colon descendens (fallristill)

colon sigmoideum (bugaristill)

rectum (endaþarmur)

canalis analis (bakraufargöng)

anus (endaþarmsop)

2. Við mölun smækka fæðuagnir, þær blandast meltingarsöfum og flytjast niður meltingarveg, en það verður ekki breyting á efnasamsetningu þeirra. Við efnameltingu koma hins vegar meltingarensím til sögunnar. Þau kljúfa fæðusameindir niður með vatnsrofi, við það myndast smærri sameindir.

3. Munnvatn myndast aðallega í 3 pörum munnvatnskirtla: glandula parotidea, gld. submandibularis og gld. sublingualis. Hlutverk munnvatns er bæði mekanískt og kemískt (eðlisfræðilegt og efnafræðilegt). Mekaníska virknin felst í að bleyta og þynna fæðu þannig að við finnum bragð, kynging verður auðveldari og tennur hreinsast. Í munnvatni eru líka virk efni svo sem amylasi sem breytir mölva í maltósa og lysozyme sem drepur bakteríur. Munnvatnið heldur enn fremur sýrustigi munnhols innan ákveðinna marka.

4. Í magasafa er
1. magsýra sem býr til mjög súrt umhverfi (pH u.þ.b. 2). Sýran drepur bakteríur, mýkir bandvef í kjöti og virkjar ensímið pepsín
2. slím sem ver magavegginn fyrir sýrunni. Ef sýran kemst að magaveggnum étur hún sig inn í hann (magasár)
3. pepsínógen sem breytist í pepsín í súru umhverfi magans. Pepsínið brýtur niður prótein fæðunnar
4. gastrín sem er meltingarhormón myndað af innkirtilfrumum í magavegg.. Þetta hormón eykur myndun magasafa og örvar hreyfingar magans

5. Hér væri best að teikna einfalda skýringarmynd. Maginn er J-laga útvíkkun á meltingarvegi. Hann liggur ofarlega vinstra megin í kviðarholi. Efri endi hans tengist vélinda, en neðri endi hans skeifugörn. Hann skiptist í 4 svæði, pars cardiaca (munnahluti) sem tengir maga við vélinda, fundus ventriculi (magabotn) sem snýr að þind, corpus ventriculi (magabolur) sem er stærsti hluti magans og pars pylorica (portvarðarhluti) sem inniheldur pylorus (portvörð) sem opnast í skeifugörn. Magaveggurinn er lagskiptur eins og aðrir hlutar meltingarvegs. Innst er tunica mucosa, þar fyrir utan er tunica submucosa, þá kemur tunica muscularis sem er sérstakt að því leyti að vöðvalögin eru þrjú en ekki tvö eins og annars staðar: langvöðvi, hringvöðvi og skávöðvi. Yst er tunica serosa (peritoneum) sem klæði magann að utan og tengir hann við kviðvegg að aftan.

6. Meltingarhormónið gastrín er myndað í maga. Það örvar magahreyfingar, eykur myndun magasafa og slakar á portverði þannig að magainnihald tæmist niður í skeifugörn. Aukin þensla magans, prótein og koffein og hátt pH gildi magainnihalds örvar gastrínlosun. (sjá töflu 19.1)

7. Ensím brissafans eru mynduð á óvirku formi, en virkjast þegar þau koma niður í skeifugörn.

8. Bíkarbonatið (= matarsódi) hlutleysir súrt magainnihaldið þegar það kemur niður í skeifugörn. Það skapar kjöraðstæður fyrir meltingarensím smáþarma, en pepsínið aftur á móti hættir að virka.

9. Gall er myndað í lifur. Í galli eru gallsölt sem sundra fitudropum án þess þó að breyta efnasamsetningu fitunnar. Þar að auki eru galllitarefni (bilirubin) í galli; úrgangsefni til komið vegna niðurbrots rauðra blóðkorna.

10. Frá lifur fer gall eftur ductus hepaticus communis (lifrarsamrás), þaðan eftir ductus cysticus (gallblöðrugangi) til vesica fellea (gallblöðru) þar sem gallið er geymt. Þegar fitu er neytt verður samdráttur gallblöðru og fer þá gallið aftur eftir ductus cysticus. Eftir að ductus cysticus sameinast brisrás (ductus pancreaticus), heitir rásin ductus choledochus (gallrás). Gallrásin tæmir bæði gall og brissafa um papilla duodeni major (stóru skeifugarnatotu).

11. Gallsteinar eru útfellingar á gallsöltum. Samdráttur í gallblöðru sem inniheldur steina er mjög sársaukafullur. Steinarnir geta farið af stað og stíflað gallrás, þannig að gallið kemst ekki sína leið. Það veldur m.a. því að bilirubin eykst í blóði og maður verður gulur.

12. Þarmatotur eru örsmáir útvextir á þarmaslímunni sem auka yfirborð þarmanna þannig að frásogsgetan er gífúrleg. Inn í hverja þarmatotu gengur slagæðlingur sem kvíslast í háræðanet sem sameinast í bláæðling sem gengur út úr totunni. Inn í háræðanetið frásogast næringarefnin. Í hverri þarmatotu er einnig vessaæð, en hlutverk hennar er að taka á móti fitu. Að auki ganga sléttir vöðvar og taugar inn í hverja totu.

13. Ristill er stærsti hluti digurgirnis. Þegar fæðuvellingurinn hefur náð þangað er sundrun og frásogi að mestu lokið, en vellingurinn er þunnur. Aðal hlutverk ristils er að frásoga úr honum vatn, steinefni og vítamín. Ristilveggir mynda slím og með vöðvahreyfingum mótast hægðir. Ef fæðan er lengi á leiðinni í gegnum ristil frásogast mikið vatn og hægðirnar verða harðar. Í ristli eru líka gagnlegar bakteríur sem mynda m.a. K-vítamín og hjálpa okkur við að brjóta niður trefjar.

14. Einsykrur (glúkósi, frúktósi og galaktósi) frásogast í háræðanet þarmatotna. Þaðan fer sykurinn með lifrarportæð til lifrar. Síðan fer það eftir næringarástandi líkamans hvað lifrin gerir við sykurinn. Ef blóðsykur er lágur breyti hún öllu í glúkósa og sendir tafarlaust með lifrarbláæð út í hringrásakerfið. Ef við hins vegar erum vel haldin, þá breytir hún einsykrunum í forðasykur (glycogen) sem geymist í lifur og vöðvum. Þegar glycogen birgðir hafa verið fylltar, breytir hún restinni í forðafitu sem finnur sé góðan stað á kroppnum!

15. Langar fitusýrur frásogast inn í þekjufrumur þarmatotna. Þar myndast aftur tríglyceríð (þrjár fitusýrur + glyceról) og þannig fer fitan inn í vessaæðar þarmatotna. Úr vessaæðum fer fitan út í meginblóðrás.

16.

ensím	myndunarstaður	hráefni	myndefni (afurð)
munnvatnsamylasi	munnvatnskirtlar	mjölvi	maltósi
brisamylasi	briskirtill	mjölvi	maltósi
maltasi	smáþarmar	maltósi	glúkósi + glúkósi
súkrasi	smáþarmar	súkrósi	glúkósi + frúktósi
laktasi	smáþarmar	laktósi	glúkósi + galaktósi
pepsín	magi	prótein	peptíð (lítið prótein)
trypsín	briskirtill	prótein	peptíð
chymotrypsín	briskirtill	prótein	peptíð
peptíðasar	smáþarmar	endaamínósýra peptíðkeðju	stakar amínósýrur + peptíð
lípasi	briskirtill	þríglyceríð	Glyceról + fríar fitusýrur
ríbónukleasi	briskirtill og smáþarmar	RNA	Ríbósi og niturbasar
deoxyríbónucleasi	Briskirtill og smáþarmar	DNA	Deoxyríbósi